เตเนวาห – ‘‘เอกธมฺเม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตมสฺมิํ เอกธมฺเม? สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติฯ ยฺวายํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย สพฺเพสํ สงฺขารานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อาหารปริยาเยน สามญฺญโต ปจฺจยธมฺโม วุตฺโต, อยํ อาหาโร นาม เอโก ธมฺโมฯ

โจทโก วุตฺตมฺปิ อตฺถํ ยาถาวโต อปฺปฏิวิชฺฌมาโน เนยฺยตฺถํ สุตฺตปทํ นีตตฺถโต ทหนฺโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ วจนมตฺเต ฐตฺวา ‘‘นนุ จา’’ติอาทินา โจเทติฯ อาจริโย อวิปรีตํ ตตฺถ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ ปเวเทนฺโต ‘‘น วิรุชฺฌตี’’ติ วตฺวา ‘‘เตสญฺหิ ฌานํ อาหาโร โหตี’’ติ อาหฯ ฌานนฺติ เอกโวการภวาวหํ สญฺญาย วิรชฺชนวเสน ปวตฺตรูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อนาหารา’’ติ วจนํ อสญฺญภเว จตุนฺนํ อาหารานํ อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปจฺจยาหารสฺส อภาวโตฯ เอวํ สนฺเตปีติ อิทํ สาสเน เยสุ ธมฺเมสุ วิเสสโต อาหารสทฺโท นิรุฬฺโห, ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ เอตฺถ ยทิ เตเยว คยฺหนฺติ, อพฺยาปิตโทสมาปนฺโนฯ อถ สพฺโพปิ ปจฺจยธมฺโม อาหาโรติ อธิปฺเปโต, อิมาย อาหารปาฬิยา วิโรโธ อาปนฺโนติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ ‘‘น วิรุชฺฌตี’’ติ เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตํ วิวรนฺโต ‘‘เอตสฺมิญฺหิ สุตฺเต’’ติอาทิมาหฯ กพฬีการาหาราทีนํ โอชฏฺฐมกรูปาหรณาทิ นิปฺปริยาเยน อาหารภาโวฯ ยถา หิ กพฬีการาหาโร โอชฏฺฐมกรูปาหรเณน รูปกายํ อุปตฺถมฺเภนฺติ, เอวํ ผสฺสาทโย เวทนาทิอาหรเณน นามกายํ อุปตฺถมฺเภติ, ตสฺมา สติปิ ชนกภาเว อุปตฺถมฺภกภาโว โอชาทีสุ สาติสโย ลพฺภมาโน มุขฺโย อาหารฏฺโฐติ เต เอว นิปฺปริยาเยน อาหารลกฺขณา ธมฺมา วุตฺตาฯ

อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปริยาเยน ปจฺจโย อาหาโรติ วุตฺโต, สพฺโพ ปจฺจยธมฺโม อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อิมํ ปริยายํ ลภตีติฯ เตนาห ‘‘สพฺพธมฺมานญฺหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ สงฺขตธมฺมานํฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน สมตฺเถตุํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยนฺติ ปจฺจยาหาโรฯ นิปฺปริยายาหาโรปิ คหิโตว โหตีติ ยาวตา โสปิ ปจฺจยภาเวเนว ชนโก อุปตฺถมฺภโก จ หุตฺวา ตํ ตํ ผลํ อาหรตีติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติฯ

ตตฺถาติ ปริยายาหาโร, นิปฺปริยายาหาโรติ ทฺวีสุ อาหาเรสุ อสญฺญภเว ยทิปิ นิปฺปริยายาหาโร น ลพฺภติ, ปริยายาหาโร ปน ลพฺภเตวฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺเธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ติตฺถกรมตนิสฺสิตานํ ฌานภาวนาย อสิชฺฌนโต ‘‘อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ’’ติ วุตฺตํฯ สาสนิกา ตาทิสํ ฌานํ น นิพฺพตฺเตนฺตีติ ‘‘ติตฺถายตเน ปพฺพชิตา’’ติ วุตฺตํฯ ติตฺถิยา หิ อุปปตฺติวิเสเส วิมุตฺติสญฺญิโน สญฺญาวิราคาวิราเคสุ อาทีนวานิสํสทสฺสิโนว หุตฺวา อสญฺญสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา อกฺขณภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺติ, น สาสนิกาฯ วาโยกสิเณ ปริกฺกมฺมํ กตฺวาติ วาโยกสิเณ ปฐมาทีนิ ตีณิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ตติยชฺฌาเน จิณฺณวสี หุตฺวา ตโต วุฏฺฐาย จตุตฺถชฺฌานาธิคมาย ปริกมฺมํ กตฺวาฯ เตเนวาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา’’ติฯ

กสฺมา (ที. นิ. ฏี. 1.68-73; ที. นิ. อภิ. ฏี. 1.68-73) ปเนตฺถ วาโยกสิเณเยว ปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต, ยเถว หิ รูปปฏิภาคภูเตสุ กสิณวิเสเสสุ รูปวิภาวเนน รูปวิราคภาวนาสงฺขาโต อรูปสมาปตฺติวิเสโส สจฺฉิกรียติ, เอวํ อปริพฺยตฺตวิคฺคหตาย อรูปปฏิภาคภูเต กสิณวิเสเส อรูปวิภาวเนน อรูปวิราคภาวนา สงฺขาโต รูปสมาปตฺติวิเสโส อธิคมียตีติฯ เอตฺถ จ ‘‘สญฺญา โรโค, สญฺญา คณฺโฑ’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.24), ‘‘ธิ จิตฺตํ, ธิ วเตตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ นเยน อรูปปฺปวตฺติยา อาทีนวทสฺสเนน ตทภาเว จ สนฺตปณีตภาวสนฺนิฏฺฐาเนน รูปสมาปตฺติยา อภิสงฺขรณํ อรูปวิราคภาวนาฯ รูปวิราคภาวนา ปน สทฺธิํ อุปจาเรน อรูปสมาปตฺติโย, ตตฺถาปิ วิเสเสน ปฐมารุปฺปชฺฌานํฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปริจฺฉินฺนากาสกสิเณปี’’ติ วตฺตพฺพํ, ตสฺสาปิ อรูปปฏิภาคตา ลพฺภตีติ? อิจฺฉิตเมเวตํ, เกสญฺจิ อวจนํ ปเนตฺถ ปุพฺพาจริเยหิ อคฺคหิตภาเวนฯ ยถา หิ รูปวิราคภาวนา วิรชฺชนียธมฺมาภาวมตฺเตน ปรินิปฺผนฺนา, วิรชฺชนียธมฺมปริภาสภูเต จ วิสยวิเสเส ปาตุภวติ, เอวํ อรูปวิราคภาวนาปีติ วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธฯ ติตฺถิเยเหว ปน ตสฺสา สมาปตฺติยา ปฏิปชฺชิตพฺพตาย เตสญฺจ วิสยปเถ สูปนิพนฺธนสฺเสว ตสฺส ฌานสฺส ปฏิปตฺติโต ทิฏฺฐิวนฺเตหิ ปุพฺพาจริเยหิ จตุตฺเถเยว ภูตกสิเณ อรูปวิราคภาวนาปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กิญฺจ วณฺณกสิเณสุ วิย ปุริมภูตกสิณตฺตเยปิ วณฺณปฺปฏิจฺฉายาว ปณฺณตฺติ อารมฺมณํ ฌานสฺส โลกโวหารานุโรเธเนว ปวตฺติโตฯ เอวญฺจ กตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.57) ปถวีกสิณสฺส อาทาสจนฺทมณฺฑลูปมวจนญฺจ สมตฺถิตํ โหติ, จตุตฺถํ ปน ภูตกสิณํ ภูตปฺปฏิจฺฉายเมว ฌานสฺส โคจรภาวํ คจฺฉตีติ ตสฺเสวํ อรูปปฏิภาคตา ยุตฺตาติ วาโยกสิเณเยว ปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ธีติ ชิคุจฺฉนตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ธิ จิตฺตนฺติ จิตฺตํ ชิคุจฺฉามิฯ ธิ วเตตํ จิตฺตนฺติ เอตํ มม จิตฺตํ ชิคุจฺฉิตํ วต โหตุฯ วตาติ สมฺภาวเนฯ เตน ชิคุจฺฉนํ สมฺภาเวนฺโต วทติฯ นามาติ จ สมฺภาวเน เอวฯ เตน จิตฺตสฺส อภาวํ สมฺภาเวติฯ จิตฺตสฺส ภาวาภาเวสุ อาทีนวานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ขนฺติํ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวาติ จิตฺตสฺส อภาโว เอว สาธุ สุฏฺฐูติ อิมํ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติํ ตตฺถ จ อภิรุจิํ อุปฺปาเทตฺวาฯ ตถา ภาวิตสฺส ฌานสฺส ฐิติภาคิยภาวปฺปตฺติยา อปริหีนชฺฌานาฯ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตสฺเสว ตถา ฌานภาวนา โหตีติ อาห ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติฯ ปณิหิโต อโหสีติ มรณสฺส อาสนฺนกาเล ฐปิโต อโหสิฯ ยทิ ฐานาทินา อากาเรน นิพฺพตฺเตยฺย กมฺมพเลน, ยาว เภทา เตเนวากาเรน ติฏฺเฐยฺยาติ อาห ‘‘เตน อิริยาปเถนา’’ติอาทิฯ เอวรูปานมฺปีติ เอวํ อเจตนานมฺปิฯ ปิ-สทฺเทน ปเคว สเจตนานนฺติ ทสฺเสติฯ กถํ ปน อเจตนานํ เนสํ ปจฺจยาหารสฺส อุปกปฺปนนฺติ โจทนํ สนฺธาย ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ เตน น เกวลมาคโมเยว, อยเมตฺถ ยุตฺตีติ ทสฺเสติฯ ตาว ติฏฺฐนฺตีติ อุกฺกํสโต ปญฺจ มหากปฺปสตานิ ติฏฺฐนฺติฯ

เย อุฏฺฐานวีริเยน ทิวสํ วีตินาเมตฺวา ตสฺส นิสฺสนฺทผลมตฺตํ กิญฺจิเทว ลภิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, เต อุฏฺฐานผลูปชีวิโนฯ เย ปน อตฺตโน ปุญฺญผลเมว อุปชีวนฺติ, เต ปุญฺญผลูปชีวิโนฯ เนรยิกานํ ปน เนว อุฏฺฐานวีริยวเสน ชีวิกกปฺปนํ, ปุญฺญผลสฺส ปน เลโสปิ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘เย ปน เนรยิกา…เป.… ชีวีติ วุตฺตา’’ติฯ

ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส อาหรเณน มโนสญฺเจตนา อาหาโรติ วุตฺตา, น ยสฺส กสฺสจิ ผลสฺสาติ อธิปฺปาเยน ‘‘กิํ ปญฺจ อาหารา อตฺถี’’ติ โจเทติฯ อาจริโย นิปฺปริยายาหาเร อธิปฺเปเต ‘‘สิยา ตว โจทนา อวสรา, สา ปน เอตฺถ อนวสรา’’ติ จ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺจ, น ปญฺจาติ อิทํ น วตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ปริยายาหารสฺเสว ปเนตฺถ อธิปฺเปตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นนุ ปจฺจโย อาหาโร’ติ วุตฺตเมต’’นฺติ อาหฯ ตสฺมาติ ยสฺส กสฺสจิ ปจฺจยสฺส อาหาโรติ อิจฺฉิตตฺตาฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถนฺโต ‘‘ยํ สนฺธายา’’ติอาทิมาหฯ

มุขฺยาหารวเสนปิ เนรยิกานํ อาหารฏฺฐิติกตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กพฬีการาหารํ…เป.… สาเธตี’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ เนรยิกา สุขปฺปฏิสํเวทิโนปิ โหนฺตีติ? โนติ ทสฺเสตุํ ‘‘เขโฬ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตโยติ ตโย อรูปาหารา กพฬีการาหารสฺส อภาวโตฯ อวเสสานนฺติ อสญฺญสตฺเตหิ อวเสสานํ กามภวาทีสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํฯ ปจฺจยาหาโร หิ สพฺเพสํ สาธารโณติฯ

ปฐมมหาปญฺหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-9. ทุติยมหาปญฺหสุตฺตาทิวณฺณนา

[28-29] อฏฺฐเม เอวํนามเกติ กชงฺคลาติ เอวํ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามเก มชฺฌิมปฺปเทสสฺส มริยาทภูเต นคเรฯ ‘‘นิคเม’’ติปิ วทนฺติ, ‘‘นิจุลวเน’’ติปิ วทนฺติฯ นิจุลํ นาม เอกา รุกฺขชาติ, ‘‘นีปรุกฺโข’’ติปิ วทนฺติฯ เตน สญฺฉนฺโน มหาวนสณฺโฑ, ตตฺถ วิหรตีติ อตฺโถฯ เหตุนา นเยนาติ จ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ นนุ จ ‘‘เอโส เจว ตสฺส อตฺโถ’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ ภควตา หิ จตฺตาโรติอาทิปญฺหพฺยากรณา จตฺตาโร อาหารา, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย, อฏฺฐ โลกธมฺมา ทสฺสิตาฯ ภิกฺขุนิยา ปน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ฉ นิสฺสารณียา ธาตุโย, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ ทสฺสิตธมฺมา อญฺโญเยวตฺโถ ภิกฺขุนิยา ทสฺสิโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ นวเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ทุติยมหาปญฺหสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ทุติยโกสลสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม อุคฺคนฺตฺวา ยุชฺฌติ เอตายาติ อุยฺโยธิกา, สตฺถปฺปหาเรหิ ยุชฺฌิตสฺเสตํ อธิวจนํฯ อุคฺคนฺตฺวา ยุชฺฌนํ วา อุยฺโยธิโก, สตฺถปฺปหาโรฯ เตนาห ‘‘ยุทฺธโต นิวตฺโต’’ติฯ อุปสฺสุติวเสน ยุชฺฌิตพฺพาการํ ญตฺวาติ เชตวเน กิร ทตฺตตฺเถโร ธนุคฺคหติสฺสตฺเถโรติ ทฺเว มหลฺลกตฺเถรา วิหารปจฺจนฺเต ปณฺณสาลาย วสนฺติฯ เตสุ ธนุคฺคหติสฺสตฺเถโร ปจฺฉิมยาเม ปพุชฺฌิตฺวา อุฏฺฐาย นิสินฺโน ทตฺตตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อยํ เต มโหทโร โกสโล ภุตฺตภตฺตเมว ปูติํ กโรติ, ยุทฺธวิจารณํ ปน กิญฺจิ น ชานาติ, ปราชิโตตฺเวว วทาเปตี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘กิํ ปน กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต – ‘‘ภนฺเต, ยุทฺโธ นาม ปทุมพฺยูโห จกฺกพฺยูโห สกฏพฺยูโหติ ตโย พฺยูหา โหนฺติ, อชาตสตฺตุํ คณฺหิตุกาเมน อสุกสฺมิํ นาม ปพฺพตกุจฺฉิสฺมิํ ทฺวีสุ ปพฺพตภิตฺตีสุ มนุสฺเส ฐเปตฺวา ปุรโต ทุพฺพลํ ทสฺเสตฺวา ปพฺพตนฺตรํ ปวิฏฺฐภาวํ ชานิตฺวา ปวิฏฺฐมคฺคํ รุนฺธิตฺวา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อุโภสุ ปพฺพตภิตฺตีสุ วคฺคิตฺวา นทิตฺวา ชาลปกฺขิตฺตมจฺฉํ วิย กตฺวา สกฺกา คเหตุ’’นฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ ‘‘ภิกฺขูนํ กถาสลฺลาปํ สุณาถา’’ติ รญฺโญ เปสิตจรปุริสา ตํ สุตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ตํ สุตฺวา ราชา สงฺคามเภริํ ปหราเปตฺวา คนฺตฺวา สกฏพฺยูหํ กตฺวา อชาตสตฺตุํ ชีวคฺคาหํ คณฺหิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปสฺสุติวเส…เป... อชาตสตฺตุํ คณฺหี’’ติฯ

โทณปากนฺติ โทณตณฺฑุลานํ ปกฺกภตฺตํฯ โทณนฺติ จตุนาฬิกานเมตมธิวจนํฯ มนุชสฺสาติ สตฺตสฺสฯ ตนุกสฺสาติ ตนุกา อปฺปิกา อสฺส ปุคฺคลสฺส, ภุตฺตปจฺจยา วิสภาคเวทนา น โหนฺติฯ สณิกนฺติ มนฺทํ มุทุกํ, อปริสฺสยเมวาติ อตฺโถฯ ชีรตีติ ปริภุตฺตาหาโร ปจฺจติฯ อายุ ปาลยนฺติ นิโรโค อเวทโน ชีวิตํ รกฺขนฺโตฯ อถ วา สณิกํ ชีรตีติ โส โภชเน มตฺตญฺญู ปุคฺคโล ปริมิตาหารตาย สณิกํ จิเรน ชีรติ ชรํ ปาปุณาติ ชีวิตํ ปาลยนฺโตฯ

อิมํ โอวาทํ อทาสีติ เอกสฺมิํ กิร (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.203 ปเสนทิโกสลวตฺถุ) สมเย ราชา ตณฺฑุลโทณสฺส โอทนํ ตทุปิเยน สูปพฺยญฺชเนน ภุญฺชติฯ

โส เอกทิวสํ ภุตฺตปาตราโส ภตฺตสมฺมทํ อวิโนเทตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา กิลนฺตรูโป อิโต จิโต จ สมฺปริวตฺตติ, นิทฺทาย อภิภุยฺยมาโนปิ ลหุกํ นิปชฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา อาห ‘‘กิํ, มหาราช, อวิสฺสมิตฺวาว อาคโตสี’’ติฯ อาม, ภนฺเต, ภุตฺตกาลโต ปฏฺฐาย เม มหาทุกฺขํ โหตีติฯ อถ นํ สตฺถา, ‘‘มหาราช, อติพหุโภชีนํ เอตํ ทุกฺขํ โหตี’’ติ วตฺวา –

‘‘มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จ,

นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;

มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโฐ,

ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติฯ (ธ. ป. 325; เนตฺติ. 26, 90) –

อิมาย คาถาย โอวทิตฺวา, ‘‘มหาราช, โภชนํ นาม มตฺตาย ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, มตฺตโภชิโน หิ สุขํ โหตี’’ติ อุตฺตริปิ ปุน โอวทนฺโต ‘‘มนุชสฺส สทา สตีมโต’’ติ (สํ. นิ. 1.124) อิมํ คาถมาหฯ

ราชา ปน คาถํ อุคฺคณฺหิตุํ นาสกฺขิ, สมีเป ฐิตํ ปน ภาคิเนยฺยํ สุทสฺสนํ นาม มาณวํ ‘‘อิมํ คาถํ อุคฺคณฺห ตาตา’’ติ อาหฯ โส ตํ คาถํ อุคฺคณฺหิตฺวา ‘‘กิํ กโรมิ, ภนฺเต’’ติ สตฺถารํ ปุจฺฉิฯ อถ นํ สตฺถา อาห, ‘‘มาณว, อิมํ คาถํ นโฏ วิย ปตฺตปตฺตฏฺฐาเน มา อวจ, รญฺโญ ปาตราสํ ภุญฺชนฏฺฐาเน ฐตฺวา ปฐมปิณฺฑาทีสุปิ อวตฺวา อวสาเน ปิณฺเฑ คหิเต วเทยฺยาสิ, ราชา สุตฺวา ภตฺตปิณฺฑํ ฉฑฺเฑสฺสติฯ อถ รญฺโญ หตฺเถสุ โธเตสุ ปาติํ อปเนตฺวา สิตฺถานิ คเณตฺวา ตทุปิยํ พฺยญฺชนํ ญตฺวา ปุนทิวเส ตาวตเก ตณฺฑุเล หาเรยฺยาสิฯ ปาตราเส จ วตฺวา สายมาเส มา วเทยฺยาสี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตํ ทิวสํ รญฺโญ ปาตราสํ ภุตฺวา คตตฺตา สายมาเส ภควโต อนุสิฏฺฐินิยาเมน คาถํ อภาสิฯ ราชา ทสพลสฺส วจนํ สริตฺวา ภตฺตปิณฺฑํ ปาติยํเยว ฉฑฺเฑสิฯ รญฺโญ หตฺเถสุ โธเตสุ ปาติํ อปเนตฺวา สิตฺถานิ คเณตฺวา ปุนทิวเส ตตฺตเก ตณฺฑุเล หริํสุ, โสปิ มาณโว ทิวเส ทิวเส ตถาคตสฺส สนฺติกํ คจฺฉติฯ ทสพลสฺส วิสฺสาสิโก อโหสิฯ อถ นํ เอกทิวสํ ปุจฺฉิ ‘‘ราชา กิตฺตกํ ภุญฺชตี’’ติ? โส ‘‘นาฬิโกทน’’นฺติ อาหฯ

วฏฺฏิสฺสติ เอตฺตาวตา ปุริสภาโค เอส, อิโต ปฏฺฐาย คาถํ มา วทีติฯ ราชา ตเถว สณฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นาฬิโกทนปรมตาย สณฺฐาสี’’ติฯ รตฺตญฺญุตาย วฑฺฒิตํ สีลํ อสฺส อตฺถีติ วฑฺฒิตสีโลฯ อโปถุชฺชนิเกหิ สีเลหีติ จตุปาริสุทฺธิสีเลหิ สีลํ อริยํ สุทฺธํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อริยสีโล’’ติฯ ตเทกํ อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กุสลสีโล’’ติฯ

ทุติยโกสลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อุปาลิวคฺโค

1. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา

[31] จตุตฺถสฺส ปฐเม อตฺถวเสติ วุทฺธิวิเสเส, สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุ อธิคมนีเย หิตวิเสเสติ อตฺโถฯ อตฺโถเยว วา อตฺถวโส, ทส อตฺเถ ทส การณานีติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา อตฺโถ ผลํ ตทธีนวุตฺติตาย วโส เอตสฺสาติ อตฺถวโส, เหตูติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘เย มม โสตพฺพํ สทฺทหาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติ, เตสํ ตํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โย จ ตถาคตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉติ, ตสฺส ตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตตี’’ติ วุตฺตํฯ อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวนฺติ ภทฺทาลิสุตฺเต วิย อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวาฯ สุขวิหาราภาเว สหชีวมานสฺส อภาวโต สหชีวิตาปิ สุขวิหาโรว วุตฺโตฯ สุขวิหาโร นาม จตุนฺนํ อิริยาปถวิหารานํ ผาสุตาฯ

มงฺกุตนฺติ นิตฺเตชตํฯ ธมฺเมนาติอาทีสุ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุฯ วินโยติ โจทนา เจว สารณา จฯ สตฺถุสาสนนฺติ ญตฺติสมฺปทา เจว อนุสฺสาวนสมฺปทา จฯ

ปิยสีลานนฺติ สิกฺขากามานํฯ เตสญฺหิ สีลํ ปิยํ โหติฯ เตเนวาห ‘‘สิกฺขาตฺตยปาริปูริยา ฆฏมานา’’ติฯ

สนฺทิทฺธมนาติ สํสยํ อาปชฺชมนา ฯ อุพฺพฬฺหา โหนฺตีติ ปีฬิตา โหนฺติฯ สงฺฆกมฺมานีติ สติปิ อุโปสถปวารณานํ สงฺฆกมฺมภาเว โคพลีพทฺทญาเยน อุโปสถํ ปวารณญฺจ ฐเปตฺวา อุปสมฺปทาทิเสสสงฺฆกมฺมานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ สมคฺคานํ ภาโว สามคฺคีฯ

‘‘นาหํ, จุนฺท, ทิฏฺฐธมฺมิกานํเยว อาสวานํ สํวราย ธมฺมํ เทเสมี’’ติ (ที. นิ. 3.182) เอตฺถ วิวาทมูลภูตา กิเลสา อาสวาติ อาคตาฯ

‘‘เยน เทวูปปตฺยสฺส, คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม;

ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺยํ, มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเช;

เต มยฺหํ อาสวา ขีณา, วิทฺธสฺตา วินฬีกตา’’ติฯ (อ. นิ. 4.36) –

เอตฺถ เตภูมกํ กมฺมํ อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมาฯ อิธ ปน ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธพนฺธาทโย เจว อปายทุกฺขภูตา จ นานปฺปการา อุปทฺทวา อาสวาติ อาห ‘‘อสํวเร ฐิเตน ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว ปตฺตพฺพา’’ติอาทิฯ ยทิ หิ ภควา สิกฺขาปทํ น จ ปญฺญเปยฺย, ตโต อสทฺธมฺมปฺปฏิเสวนอทินฺนาทานปาณาติปาตาทิเหตุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ ปรูปวาทาทโย ทิฏฺฐธมฺมิกา นานปฺปการา อนตฺถา, เย จ ตนฺนิมิตฺตเมว นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตสฺส ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมการณาทิวเสน มหาทุกฺขานุภวนปฺปการา อนตฺถา, เต สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา’’ติฯ ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ ภวา ทิฏฺฐธมฺมิกาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว ปตฺตพฺพา’’ติฯ สมฺมุขา ครหนํ อกิตฺติ, ปรมฺมุขา ครหนํ อยโสฯ อถ วา สมฺมุขา ปรมฺมุขา ครหนํ อกิตฺติ, ปริวารหานิ อยโสติ เวทิตพฺพํฯ อาคมนมคฺคถกนายาติ อาคมนทฺวารปิทหนตฺถายฯ สมฺปเรตพฺพโต เปจฺจ คนฺตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโกติ อาห ‘‘สมฺปราเย นรกาทีสู’’ติฯ

เมถุนาทีนิ รชฺชนฏฺฐานานิฯ ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสนฏฺฐานานิฯ

สํวรวินโยติ สีลสํวโร, สติสํวโร, ญาณสํวโร, ขนฺติสํวโร, วีริยสํวโรติ ปญฺจวิโธ สํวโรฯ

ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต สํวโร, วินยนโต วินโยติ วุจฺจติ ฯ ปหานวินโยติ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ, นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจวิธํ ปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเฐน ปหานํ, วินยฏฺเฐน วินโย, ตสฺมา ‘‘ปหานวินโย’’ติ วุจฺจติฯ สมถวินโยติ สตฺต อธิกรณสมถาฯ ปญฺญตฺติวินโยติ สิกฺขาปทเมวฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา หิ วิชฺชมานาย เอว สิกฺขาปทสมฺภวโต ปญฺญตฺติวินโยปิ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อนุคฺคหิโต โหติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตตฺถเมวฯ

อุปาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปาลิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อกฺโกสวคฺโค

1-8. วิวาทสุตฺตาทิวณฺณนา

[41-48] ปญฺจมสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ ฉฏฺเฐ ขณภงฺคุรตาย น นิจฺจา น ธุวาติ อนิจฺจาฯ ตโต เอว ปณฺฑิเตหิ น อิจฺจา น อุปคนฺตพฺพาติปิ อนิจฺจาฯ สฺวายํ เนสํ อนิจฺจฏฺโฐ อุทยวยปริจฺฉินฺนตาย เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘หุตฺวา อภาวิโน’’ติ, อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสกาติ อตฺโถฯ สารรหิตาติ นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรหิตาฯ มุสาติ วิสํวาทนฏฺเฐน มุสา, เอกํเสน อสุภาทิสภาวา เต พาลานํ สุภาทิภาเวน อุปฏฺฐหนฺติ, สุภาทิคฺคหณสฺส ปจฺจยภาเวน สตฺเต วิสํวาเทนฺติฯ เตนาห ‘‘นิจฺจสุภสุขา วิยา’’ติอาทิฯ น ปสฺสนสภาวาติ ขณปภงฺคุรตาอิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานตาย ทิสฺสมานา วิย หุตฺวา อทสฺสนปกติกาฯ เอเต หิ เขตฺตํ วิย วตฺถุ วิย หิรญฺญสุวณฺณํ วิย จ ปญฺญายิตฺวาปิ กติปาเหเนว สุปินเก ทิฏฺฐา วิย น ปญฺญายนฺติฯ สตฺตมฏฺฐมานิ สุวิญฺเญยฺยานิฯ

วิวาทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. สรีรฏฺฐธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[49-50] นวเม ปุนพฺภวทานํ ปุนพฺภโว อุตฺตรปทโลเปน, ปุนพฺภโว สีลมสฺสาติ โปโนภวิโก, ปุนพฺภวทายโกติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปุนพฺภวนิพฺพตฺตโก’’ติฯ ภวสงฺขรณกมฺมนฺติ ปุนพฺภวนิพฺพตฺตนกกมฺมํฯ ทสเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

สรีรฏฺฐธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อกฺโกสวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ